C: Zelf crème en zalf maken. Deel 2: Crème & Lotion

Meer achtergrondinformatie over het hoe en waarom van het zelf maken van crème en zalf vind je in Deel 1 (klik hier). Daar staat ook meer informatie over de verschillende basisoliën en etherische oliën die je kunt gebruiken. En waarom ik het op de manier doe zoals ik het doe.

In dit tweede deel ga ik dieper in op het maken van specifiek crème of lotion.
(Het zelf maken van zalf en balsem beschrijf ik in Deel 3.)

Water en olie:

Crème en lotion hebben dezelfde set-up. Namelijk een basis van water en olie. En iedereen die wel eens water en olie bij elkaar heeft geschonken zal hebben gemerkt dat deze twee stoffen niet echt mengen. Je kunt zo goed roeren als je wil, binnen hele korte tijd zal de olie weer bovenop het water drijven. Om toch tot een suspensie te komen die voor een wat langere tijd blijvend is, zodat je een mengsel kunt maken wat als crème of lotion te gebruiken is, zul je dus moeten zorgen dat beide stoffen op een of andere manier gebonden worden. Dit noem je emulgeren.

Hoe werkt emulgeren?

Er zijn in totaal 3 factoren die van belang zijn om ervoor te zorgen dat een basis van water en olie goed kan emulgeren.

1. chemisch emulgeren: Dit betekent dat je een emulgator gebruikt. Een emulgator is een stof die zowel hydrofiel (waterminnend) als lipofiel (vetminnend) is en vanwege deze eigenschappen water en olie in meer of mindere mate aan elkaar kan binden zodat ze niet of langzamer scheiden.
   In de handel zijn een hele hoop verschillende emulgatoren te koop en dat heeft te maken met het soort emulsie dat je wil. (Olie in water o/w óf water in olie w/o.) De meest allround is E-wax (ook wel emulgerende was genoemd.) dat hoofdzakelijk wordt gemaakt van plantaardige vetten. Lanoline (of wolvet) is ook een bekende emulgator. Maar ook castorolie heeft emulgerende eigenschappen en zelfs bijenwas kan een heel klein beetje emulgeren. Het woord chemisch is daardoor misschien een beetje misleidend. Er bestaan dus ook (bijna) geheel plantaardige of natuurlijke emulgatoren.
2. Mechanisch emulgeren: Een belangrijk onderdeel in het proces van emulgeren is de mate van roeren tijdens het samenvoegen van de olie en het water. Je kunt dat met de hand doen, of een mixer gebruiken. Hoe dan ook zul je even flink moeten "opkloppen". Soms aan één stuk of soms in perioden, dat ligt aan de hoeveelheid crème die je maakt. Grote hoeveelheden doen er langer over en dan kun je tussendoor af en toe wel even pauze nemen.
3. Thermisch emulgeren: De temperatuur waarop je water en olie bij elkaar toevoegt is van belang. Meestal is rond de 70 graden de meest ideale temperatuur waarop het emulgeren goed verloopt. Dat betekent dat je je olie en water eerst apart zult moeten verhitten of laten afkoelen tot rond die temperatuur voordat je ze samenvoegt.

Water-in-olie of olie-in-water?

Eigenlijk betekent dit niet veel anders dan van welke van de twee ingrediënten (water of olie) het meest aanwezig is. Bij een water-in-olie suspensie (w/o) zal meer olie dan water zitten en is het water in hele fijne druppeltjes in de olie verdeeld. Bij olie-in-water (o/w) is dat net andersom. Het zegt iets over hoe de crème zal aanvoelen. w/o-crème is veel vetter dan o/w-crème. (Heel grof gezegd kun je bijna stellen dat het 't verschil is tussen een crème en een lotion.)

Als je crème gaat maken die niet in korte tijd opgaat, omdat je het weinig gebruikt of omdat je in één keer grotere hoeveelheden maakt, dan is het wel van belang om een echte emulgator te gebruiken die ervoor zorgt dat de emulsie voor een langere periode goed gebonden blijft. (Sommige emulgatoren zijn specifiek voor een w/o-emulsie en sommige voor een o/w. Er zijn er ook die meer allround zijn.) In dat geval zul je dus wat meer eigen onderzoek moeten doen naar specifieke emulgatoren. 

Ik maak zelf crème in kleine hoeveelheden en maak het vaak binnen 2 weken op. De emulgerende eigenschappen voor de lange duur zijn voor mij dus niet zo van belang. Bijenwas alleen kan dan vaak al tevreden resultaten opleveren. Het houdt de crème lekker simpel en puur, daar hou ik van.

Houdbaarheid?

Ook hier is het tijdsaspect van belang. De periode hoe lang je crème in gebruik blijft voor het op is, bepaalt de mate van conserveren. In het Engels hebben ze een mooi woord voor die periode: Shelf life. Het plank-leven.. Hoe lang wil je dat je product op de plank goed blijft?

Crèmes uit de winkel moeten natuurlijk niet gauw bederven, die hebben vaak een shelf life van een aantal jaar, als het niet langer is. Eigengemaakte producten die niet snel op zullen gaan zul je dus óók net zo goed moeten conserveren. Schimmels en bacteriën zie of ruik je niet altijd, dus je kunt niet alleen op je neus afgaan. Omdat in pure crème ook een groot gedeelte water zit is van nature de houdbaarheid maar heel kort, denk aan twee weken ongeveer, ook afhankelijk van de temperatuur trouwens. In de koelkast blijft een crème langer goed. In een warme zomer, buiten de koelkast, korter.. 

Dus als je geen conservering gebruikt of wilt gebruiken, zit je aan een tijdslimiet. Sommige etherische oliën hebben lichte conserverende eigenschappen, maar verwacht er ook weer niet teveel van.

In mijn crèmes gebruik ik alleen een beetje etherische olie en soms wat vitamine C. Ze gaan dus niet lang mee en daarom maak ik ook geen grote hoeveelheden in één keer.

Aan de slag:

Het leukste is natuurlijk om je eigen recept samen te stellen. Uitzoeken welke oliën je wilt gebruiken die passen bij jouw probleem of jouw huid (kijk voor eigenschappen van oliën bij deel 1). Ze wel of niet macereren met kruiden of bloemen. Eventueel ook geuren en eigenschappen van etherische oliën uitzoeken, en dan aan de slag gaan. Zo maak je iets wat helemaal custom-made is. Maar ik wil natuurlijk wel een leidraad meegeven waar ik me met mijn crèmes aan houdt. Onderaan ook een kant-en-klaar recept om je eventueel aan vast te houden. Maar weet dat je dus best van een recept kunt afwijken zodat het meer past bij wat je zelf wil.

Water: Allereerst moet je beslissen of je een crème of een lotion wil maken. Een lotion is vloeibaarder. Daar zit vanzelfsprekend dus meer water in. Ongeveer 70% tov de olie. Zodra het water iets van 60% of minder uitmaakt is het meer een crème-consistentie. Gebruik bij voorkeur gedestilleerd water.

Olie: Het olie-aandeel (grofweg in totaal dus 30-40% of meer tov het water.) kan ook een combinatie van meerdere oliën zijn. Daaronder vallen de vloeibare oliën maar óók de eventuele boters. Meestal gebruik ik van de boters rond de 5-10% tov de vloeibare oliën.

Emulgator: Afhankelijk van of er castorolie in het oliedeel zit (wat ook emulgerende eigenschappen heeft.) gebruik ik meer of minder bijenwas als emulgator. Bijenwas is geen officiële emulgator, het heeft enkel licht emulgerende eigenschappen. Je krijgt hierdoor geen perfecte emulsie zoals je van gekochte crèmes gewend bent. Meestal vormen er al vrij snel minuscule waterdruppeltjes in de crème, maar het blijft goed genoeg in emulsie naar mijn zin voor de tijd dat ik het gebruik. Smeerbaar en zacht. Ik zit meestal rond de 5-15% tov het water-olie mengsel

Etherische olie: Afhankelijk van de gebruikte etherische olie (sommige zijn namelijk erg sterk of overheersend) en het soort crème (voor handen? voor gezicht? voor lichaam?) zit ik tussen de 0.25 en 1,5 % tov het totale recept. Soms is het helemaal niet nodig om een geur te gebruiken en het is ook een kwestie van persoonlijke voorkeur. 

Overigen: Je kunt er extra stoffen aan toevoegen zoals vitamine E (anti-oxidant) of vitamine C (licht conserveermiddel)

Werkwijze:

Zorg dat je met schone materialen werkt. Steriliseer het potje waar je de crème later in gaat bewaren minimaal 5 minuten in kokend water. Voor de volledigheid doe ik daar dus óók de garde bij. Zet het daarna ondersteboven op een schone theedoek.

Zet alles klaar en weeg je ingrediënten af. Ik gebruik bijenwas van een lokale imker, dat moet eerst geraspt worden. Bijenwas in korrelvorm werkt wat sneller.

Verwarm de olie en smelt de bijenwas bij elkaar in een pannetje au-bain Marie. (dwz. in een schaaltje boven een pannetje kokend water waarbij het schaaltje het kokende water niet raakt. Voor het waterdeel doe je hetzelfde. Om goed tot een emulsie te komen is het 't best als zowel het watermengsel als het oliemengsel een temperatuur bereikt van 70 graden C.
(Het is helemáál grondig om íets meer water af te wegen dan het recept vraagt vanwege het verdampen, dan moet je het water dus bij 70 C. nog een keer afwegen. Ik neem die moeite eigenlijk nooit, zóó nauw komt het nou ook weer niet.)

Dan het leukste deel. Onder goed roeren voeg je heel langzaam druppelsgewijs het warme water toe aan de warme olie. je ziet het onder je ogen emulgeren!

 Bijna...bijna!

Het dikt al behoorlijk op, en dat na pas een paar minuutjes roeren. Uiteraard duurt dit bij grotere hoeveelheden wat langer omdat die langer de temperatuur vasthoudt.

Tadáá! Echt wel crème geworden!
Kleine hoeveelheden koelen altijd sneller af, zorg ervoor dat je sowieso pas toevoegingen zoals etherische olie of vitamines toevoegt als de crème tot op kamertemperatuur is afgekoeld (in ieder geval onder de 45 graden C.) Die kunnen namelijk niet goed tegen al te hoge temperaturen.

In het schone potje en klaar ben je. In de koelkast is het langer houdbaar, tot 4 weken!

Basisrecept:

Het is maar een voorbeeld van hoe een recept in elkaar kan steken. Voel je vrij om het naar je eigen behoefte aan te passen. Maak het anders een keer en verander wat je niet bevalt. 

Dit is ongeveer de hoeveelheid zoals op bovenstaande foto's. Méér dan genoeg voor bijvoorbeeld een gezichtscrème voor 2-4 weken. Dan kun je er zelfs nog een aantal keer droge schenen, ellebogen etc. mee insmeren. Kijk bij deel 1 over specifieke eigenschappen van verschillende oliën om tot een eigen keuze te komen voor jouw crème of lotion. Het bepaalt onder meer namelijk ook of een crème licht, vettig, medicinaal, extra voedend etc. kan worden.
Omdat ik geen gebruik maak van officiële conserveermiddelen zorg ik meestal voor een vrij groot olie-aandeel. (namelijk, hoe meer water in het recept hoe instabieler het wordt.) Als het water-aandeel meer wordt voeg ik wel altijd vitamine C (ascorbinezuur) toe, wat het watergedeelte enigszins conserveert.
Meer olie resulteert ook in een wat vettere crème (ook afhankelijk van welke olie je gebruikt trouwens). Dat is niet altijd wenselijk voor een gezichtscrème die je 's ochtends op je gezicht smeert misschien (zelf vind ik dat wel meevallen), maar voor 's avonds en verder voor je lichaam is het ideaal. 

-60 ml. vloeibare basisolie (of combinatie van verschillende basisoliën; of oliën en boters in een verhouding van ongeveer 90:10) 

-30 ml. gedestilleerd water

-7 gram bijenwas

Optioneel: 1 capsule vitamine E

Optioneel: 5-10 druppels etherische olie

Hopelijk inspireert jullie dit om zelf eens aan de slag te gaan met het maken van een eigen samengestelde crème. Ik hoor het graag!

Meer lezen:

Zelf crème en zalf maken. Deel 1: de achtergrond 

Zelf crème en zalf maken. Deel 3: Zalf en Balsem (met veel verschillende recepten) Volgt nog, maar er is al wel een recept te lezen via deze link.