C: Smeerwortel

Mijn moestuin komt steeds iets meer in de buurt van het oorspronkelijke plan wat ik ervoor had. En nu het voorste stuk aan de rechterkant bijna klaar is (met een hügelbed en een natuurlijk hekje) kan ik eindelijk ook beginnen aan de vaste beplanting wat ik voor dat stuk gereserveerd had. En wel met smeerwortel (Symphytum officinale). Het is eigenlijk een plant die in geen enkele natuurlijke moestuin mag ontbreken want het is zo ontzettend waardevol en veelzijdig. Niet alleen voor je tuin zelf (in de vorm van voeding, compostering, mulching, bijenplant), maar ook voor jezelf. Smeerwortel kun je heel goed verwerken in crèmes, zalven en kompressen want het helpt bij allerlei huidproblemen. En het is een hele sterke plant ook nog.
Ik zal hier beschrijven hoe je de smeerwortel makkelijk kunt stekken, waar je op moet letten bij het uitplanten en hoe je het kunt gebruiken om je tuin te voeden. Maar ook hoe je er een geïnfuseerde olie van kunt maken om verder te verwerken in huidproducten.

Het stekken van Smeerwortel:

Ik heb al jaren een smeerwortelplant in m'n voortuin staan, ooit gestekt van een volwassen plant die ik aan de slootkant vond. Het bloeit met roomwitte bloemetjes. Maar vorig jaar zag ik er in het dorp van m'n ouders een aantal staan die heel mooi diep paars waren. Vind ik persoonlijk veel mooier, dus die wilde ik graag voor m'n moestuin hebben. (Mocht je ze zelf ook uit het wild gaan halen, je vind smeerwortel vaak aan slootkanten of op vochtige stukken, in Nederland komen ze heel algemeen voor. Ze bloeien overigens ook in het roze.)

Ben teruggegaan met een schep en heb geprobeerd om de plant met een flink stuk wortels op te graven. Je krijgt nooit alle wortels eruit want smeerwortelplanten wortelen heel diep en ze breken gauw. (Je hoeft dan ook niet bang te zijn dat je de moederplant daar ter plekke uitroeit want die zal zonder problemen weer terug uitgroeien.)

Snij de wortels vervolgens in kleinere stukjes van een paar centimeter en bedek ze met wat aarde. Ik heb de ervaring dat het verder niet zoveel uitmaakt wat je doet. Verticaal of horizontaal in de grond, wat dieper of oppervlakkiger, stekgrond of bemeste grond. Wel zorgen dat de grond niet al te erg uitdroogt maar licht vochtig blijft.

En dan zullen de stukjes wortel vanzelf gaan uitlopen met wat groen. Op dat moment kun je ze gaan overzetten naar hun vaste plek.

Hoewel ze bij mij een ruim jaar in redelijk armoedige omstandigheden in een potje hebben gestaan. Soms helemaal uitgedroogd, weinig ruimte, weinig voeding. Een behoorlijk triest gezicht eigenlijk.

Maar doodgaan? Ho maar...zoals je ziet hebben ze zich inmiddels uitstekend hersteld. Het zijn echt hele sterke planten. Ik wilde ze per se helemaal aan de voorkant van de tuin want dat is buiten het seizoen het natste punt. En daar houden ze wel van.

Eigenschappen en toepassingen van Smeerwortel in de tuin:

De smeerwortelplant heeft een aantal voordelen. Een van de eigenschappen zijn de lange penwortels die de plant aanmaakt. Daardoor is het in staat om voedingsstoffen van veel dieper uit de grond omhoog te halen. Voedingsstoffen waar andere planten niet goed bij kunnen. Ik weet niet of het een officiële term is maar ik heb wel eens horen zeggen dat het vanwege die eigenschappen een 'mijnplant' wordt genoemd. Smeerwortel is daardoor zeer hoog in proteïne, mineralen en sporenelementen (vooral kalium en fosfor)

Die voedingsstoffen worden vervolgens opgeslagen in de bladeren en die kun je dus op hun beurt oogsten om andere planten mee te voeden.

Je kunt dat op verschillende manieren doen:

• Het maken van gier. Dat doe je op dezelfde manier als dat je ook brandnetelgier maakt. Namelijk door de bladeren een paar weken in water te laten rotten, daarna te zeven en te verdunnen (1:10) met gietwater. Gier is makkelijk en snel opneembaar voor planten dus het is altijd slim om er een voorraadje van te hebben staan zodat je meteen kunt bijvoeden als je ziet dat je planten dat nodig hebben.
• Het verwerken in de composthoop. Als je een eigen composthoop of silo hebt dan is het de moeite waard om daar ook wat smeerwortelbladeren aan toe te voegen. Die verrijken met hun voedingsstoffen niet alleen de composthoop, ze zorgen er ook nog eens voor dat de compostering sneller verloopt.
• Het blad als mulch. Je kunt de bladeren in hun geheel onder een plant leggen (bijvoorbeeld onder tomaten). Daardoor zal de grond minder snel uitdrogen en onkruid minder snel opkomen, en als het blad wegrot komen de voedingsstoffen vrij voor de grond. 

Een ander voordeel is dat de plant zo sterk is dat je wel drie keer in het jaar de bladeren kunt oogsten. In het najaar sterven de bladeren af maar de plant is verder winterhard dus in het voorjaar komt ie weer gewoon omhoog.

Elk voordeel heb z'n nadeel:

Toch een woord van waarschuwing, want in deze voordelen zit ook een nadeel. Namelijk dat de plant moeilijk weg te krijgen is als het op een plek staat waar je hem niet wil. Elk stukje wortel wat achterblijft in de grond zal namelijk weer opnieuw uitgroeien tot plant.. en aangezien die wortels zo diep gaan...

Denk dus goed na over de plek waar je hem hebben wil. Bij mij was dat de reden waarom ie dus ruim een jaar zielig in een potje heeft gestaan. Eerder was de beoogde plek nog niet vrij en ik wilde het niet zolang "even" op een ander plekje in de volle grond zetten. Bang dat ik 'm daar dan nooit meer weg zou krijgen. 

Vanwege dit gegeven kun je ervoor kiezen om het alleen in het wild te oogsten, als je een goed (niet-verontreinigd) plekje weet waar ze groeien.

Traditioneel wordt smeerwortel trouwens ook vaak onder fruitbomen gezet. Ik heb er in de achtertuin sinds dit voorjaar een onder de appelboom staan. Midden in de kippenren waardoor de kippen de plant met vlagen helemaal opvreten. Wat geen probleem is overigens. De plant herstelt zich elke keer en de kippen hebben er een gezond proteïnerijk hapje aan.

Smeerwortel voor je huid:

De term smeerwortel is soms misleidend, omdat je er vanuit kunt gaan dat het alleen om de wortel van de plant gaat. Voor het gebruik van smeerwortel in huidproducten kun je echter zowel de bladeren als de wortel gebruiken. 

De reden dat smeerwortel zo vaak wordt gebruikt in huidverzorging is omdat het eigenschappen heeft die wondhelend, verzachtend, bloedstelpend en ontstekingswerend zijn. Maar daarnaast kan het ook beschadigd bindweefsel en kraakbeen herstellen en bevordert het de heling van botbreuken* 

Denk dus aan schaafwonden, brandwonden, kloven, acne, insectenbeten, eczeem, droge huid enz. Maar ook aan kneuzingen, verzwikkingen, blauwe plekken, blessures etc.

Kompressen

Voor kompressen kun je wat wortel raspen of wat blad tot moes slaan en dat (eventueel aangemaakt met wat water zodat het wat papperiger wordt) rechtstreeks op de huid zwachtelen en een paar uur laten zitten. Eventueel eerst wat (olijf)olie op de huid smeren als die overgevoelig is.

(Dit had Mirjam goed kunnen gebruiken toen ze deze zomer op vakantie door haar enkel ging!)

Geïnfuseerde olie (Maceraat)

Makkelijker om te bewaren is een olie waarin smeerwortelbladeren getrokken hebben. Om dat te maken kun je zowel gedroogd blad als 'vers' blad gebruiken. Ik zet vers tussen aanhalingstekens want om schimmel tegen te gaan is het aan te raden om het vers geplukte blad 12-24 uur te laten liggen zodat het slap wordt en enigszins verwelkt, dan pas in kleinere stukjes te knippen en met olie te overgieten. (Hoe kleiner de stukjes blad, hoe beter.)

Kort gezegd zijn er twee manieren om te macereren. 

1. De snelle manier is om de blaadjes in wat vette olie (zoals bijvoorbeeld olijfolie, amandelolie, jojobaolie, zonnebloemolie) "au-bain-marie" op het fornuis te zetten en zo voor een aantal uur zachtjes warm te houden. Op die manier stimuleer je de werkzame stoffen (die oplosbaar zijn in olie) vrij te komen. Daarna de blaadjes eruit zeven en de geïnfuseerde olie (het maceraat) overgieten in een gesteriliseerd potje. Koel, donker en droog ongeveer één jaar houdbaar.
2. Een langzamere maar krachtigere manier is het zogenaamde "koud macereren". Daarbij overgiet je de gedroogde bloemblaadjes met vette olie (zoals bijvoorbeeld olijfolie, amandelolie, jojobaolie, zonnebloemolie) in een schoon potje en laat het voor ongeveer drie weken op een warm zonnig plekje trekken. Door de warmte en kracht van de zon komen de inhoudsstoffen vrij en worden opgenomen door de basisolie. Na drie-vier weken de blaadjes eruit zeven en de geïnfuseerde olie (het maceraat) overgieten in een gesteriliseerd potje. Koel, donker en droog ongeveer één jaar houdbaar.

Om van de olie vervolgens een crème of zalf te maken kun je meer informatie vinden in de eerder geschreven posts:

-Zelf crème en zalf maken: Deel 1, de achtergrond.

-Zelf crème en zalf maken: Deel 2, Crème & lotion

-Maak het zelf: Calendulazalf (Calendula-olie hier vervangen voor smeerwortelolie)

Veel plezier, hopelijk heb ik jullie een beetje warm gemaakt voor deze plant!

(*uit: Groot handboek Geneeskrachtige Planten, 5e druk.  Dr. Geert Verhelst)