C: Maak het zelf: Calendulazalf

 Excuses voor de wat schreeuwerige kop.. ben een beetje beïnvloed door de oranje-supporters!

Want er is een WK-voetbal aan de gang hè? Weet je, ik heb er echt niets mee, met dat voetbal. Kijk er ook niet naar, WK of niet. Eerlijk gezegd snap ik helemaal niets van die hele oranje-gekte. Het domineert de televisie zowat, maar ook op straat zie ik met stijgende verbazing steeds meer buurtgenoten in oranje trainingspakken voorbij lopen.... euhhh?

Ach ja, laat ze lekker.
Dan ga ik ondertussen wel aan de slag met het beetje oranje wat mij wél bekoort. Dat van de goudsbloem (oftewel Calendula officinalis).
Als je het namelijk een beetje leuk vind om bijvoorbeeld zelf zalf te maken dan mag die plant eigenlijk niet in je tuin ontbreken. Het is ook helemaal geen moeilijke plant en je hebt er ook niet per se veel plek voor nodig.

In mijn (kleine) tuin heb ik ze al jaren in een pot staan. Dat gaat ook prima. Alleen op tijd een beetje voeding en water geven. Goudsbloem is behoorlijk winterhard. Bij mij komen ze ieder jaar vanzelf weer op, hoef er niets speciaals voor te doen. Voor de zekerheid laat ik vanaf het najaar wel een paar bloemen in zaad schieten, en strooi die zaadjes rechtstreeks in de pot. Dan heb je helemaal gegarandeerd het jaar erop weer gewoon (vaak teveel, dus uitdunnen) goudsbloemen.
Het leuke aan goudsbloemen is óók, naast de vrolijke vaderlandslievende kleur uiteraard, dat ze de hele zomer (grofweg van juni t/m september) behoorlijk productief zijn. Zolang je blijft plukken blijven ze onuitputtelijk nieuwe knoppen maken. En dat is fijn want het is een hele heilzame plant waarvan het niet erg is om een hele zomer van te kunnen oogsten.

Heilzame eigenschappen:

De toepassing van goudsbloem is vooral gericht op de huidverzorging. 

In het "Groot Handboek Geneeskrachtige Planten" van dr. Geert Verhelst (Dé bijbel voor naslagwerk over geneeskrachtige planten.) wordt dat overduidelijk beschreven. Kan dat natuurlijk niet allemaal gaan reproduceren maar kort en simpel gezegd staat er dat vanwege de gunstige samenstelling van meerdere stoffen in de (met name) bloemhoofden van goudsbloem het o.a. antiseptisch, antibacterieel, antiviraal, schimmelwerend en ontstekingswerend werkt. Daarnaast wondhelend, samentrekkend, bloedstelpend, verzachtend en jeukstillend. Om maar een greep op te noemen. 

Vanwege die eigenschappen wordt het dus veel toegepast voor o.a. oppervlakkige verwondingen, insectenbeten, zonnebrand, kloven, lichte brandwonden. Schrale en gevoelige huid, schimmel en eczeem, uitslag, acné....

Altijd goed om daar een potje van in huis te hebben, toch? Maar het is ook zo simpel om zelf te maken dat het haast schandalig is als je dat niet een keer probeert. Zelfs met maar weinig planten in de tuin kun je het zo plannen dat je tegen het einde van de zomer een flinke pot klaar hebt staan voor de schrale winterhanden die dan weer in het verschiet liggen.

Eerst plukken en drogen:

Zoals ik net al schreef zitten de belangrijkste inhoudsstoffen in de bloemhoofdjes. Zelf gebruik ik eigenlijk altijd alleen de bloemblaadjes. Waarom weet ik even niet meer, die drogen wat sneller? Of omdat ik de bloemblaadjes ook wel eens pluk om door het eten te doen, dan wil je juist geen bloemhoofdjes erbij.

Het is hier gewoonte geworden, maar je kunt dus gerust wel het hele bloemhoofdje plukken om te drogen.

Ik haal de blaadjes altijd meteen na de pluk al van de bloemhoofdjes af, dan gaat dat het makkelijkste. De hoofdjes gaan op de composthoop of in de wormentoren.

Pluk trouwens wel het liefst in de ochtend van een droge dag, maar pas als de dauw al opgedroogd is. 's Ochtends bevat de bloem de hoogste concentratie stoffen, vandaar. En als ze droog geplukt worden drogen ze daarna ook beter in. 

Overigens bloeit zo'n bloemhoofdje meerdere dagen. Als ze heel jong zijn wacht ik een paar dagen tot het bloemetje wat groter en volwassener is en goed open staat. Maar dus vóór je ziet dat ze hun kracht verliezen en beginnen te verwelken en verdorren.  

Laat je de bloemhoofdjes echter aan de plant zitten dan zullen die uiteindelijk zaad gaan vormen wat de plant veel energie kost en wat daardoor ten koste gaat van nieuwe bloemen. Veel plukken stimuleert de plant juist om meer bloemen te produceren. Dus hoe meer je plukt, hoe meer je zal kunnen oogsten. Ik maak om de paar dagen even een pluk-ronde.

En leg ze vervolgens te drogen. Ik heb een klein raampje met gaas bespannen waar ze in liggen. Zo liggen ze buiten onder het afdak, droog en luchtig, buiten bereik van direct zonlicht. Links op de foto al wat oudere blaadjes, die zijn helemaal droog, een beetje verschoten van kleur en ietwat verschrompeld. Afhankelijk van de luchtvochtigheid, temperatuur en ventilatie duurt dat een paar dagen tot een dikke week. De blaadjes zijn van nature een beetje vettig en drogen daarom wat langzamer dan andere bloemblaadjes.

Die droge bloemblaadjes kun je vervolgens opsparen in een potje (liefst koel en donker wegzetten in de tussentijd) tot je genoeg hebt om ze te gaan macereren. Dat is een moeilijk woord voor "weken in olie".

Op bovenstaande foto zie je links goudsbloem op olie, en rechts de droge opgespaarde bloemblaadjes.

Macereren: 

Kort gezegd zijn er twee manieren om te macereren. 

1. De snelle manier is om de blaadjes in wat vette olie (zoals bijvoorbeeld olijfolie, amandelolie, jojobaolie, zonnebloemolie) "au-bain-marie" op het fornuis te zetten en zo voor een aantal uur zachtjes warm te houden. Op die manier stimuleer je de werkzame stoffen (die oplosbaar zijn in olie) vrij te komen. Daarna de blaadjes eruit zeven en de geïnfuseerde olie (het maceraat) overgieten in een gesteriliseerd potje. Koel, donker en droog ongeveer één jaar houdbaar.
2. Een langzamere maar krachtigere manier is het zogenaamde "koud macereren". Daarbij overgiet je de gedroogde bloemblaadjes met vette olie (zoals bijvoorbeeld olijfolie, amandelolie, jojobaolie, zonnebloemolie) in een schoon potje en laat het voor ongeveer drie weken op een warm zonnig plekje trekken. Door de warmte en kracht van de zon komen de inhoudsstoffen vrij en worden opgenomen door de basisolie. Na drie-vier weken de blaadjes eruit zeven en de geïnfuseerde olie (het maceraat) overgieten in een gesteriliseerd potje. Koel, donker en droog ongeveer één jaar houdbaar.

Zalf maken:

Er zijn verschillende manieren van zalf maken maar dit is de meest simpele, doeltreffende manier. Met maar twee ingrediënten, namelijk het maceraat (de getrokken olie) en bijenwas. Eventueel kun je er optioneel nog wat etherische olie bijdoen. Maar meer is het niet.

Zeef eerst de olie (als je dat nog niet had gedaan) en meet hoeveel je daarvan hebt. Je hebt namelijk de keus om een wat hardere zalf te maken (zoals bijvoorbeeld voor een lippenbalsem) of een wat zachtere, meer smeerbare zalf. De verhouding tussen de olie en bijenwas is daarbij van belang.

Wil je stevige balsem maken kies dan voor een verhouding 1 (bijenwas) : 4 (olie)

Wil je meer smeerbare zalf maken kies dan voor een verhouding 1 (bijenwas) : 6 (olie)

Alles ertussenin kan natuurlijk ook. (1 : 4,5 of 1 : 5,25.. ik noem maar wat.)

Zelf kies ik nu voor een meer smeerbare zalf. Voor m'n uitgedroogde tuinwerk-handen en zongedroogde schenen. Ik heb ongeveer 130 ml olie en voeg daar dus ruim 20 ml bijenrasp aan toe. (Grofweg 1:6)

Bij elkaar op het vuur au-bain-Marie verhitten tot de bijenwas smelt, en dan van het vuur halen. (Au-bain-Marie houdt in dat het schaaltje met ingrediënten boven kokend water hangt maar het niet raakt. Het wordt dus enkel verwarmt door de hete stoom daarvan.)

Zorg voor een gesteriliseerd potje om de olie in te kunnen bewaren. Zelf laat ik de hete olie-mix een heel klein beetje afkoelen en voeg dan 15 druppeltjes etherische lavendelolie toe. Vanwege de verzachtende eigenschappen van lavendel maar ook vanwege de geur. Heb je bijvoorbeeld olijfolie gebruikt om je goudsbloem in te macereren, dan blijft de zalf erg naar olijfolie ruiken. Dat is niet altijd wenselijk.

En tot slot heb je dan je potje prachtige oranje zalf. Puur, eerlijk en zelfgemaakt! Vanzelfsprekend is een zalf wat vettiger dan bijvoorbeeld een crème en trekt daarom wat minder snel in. 's Avonds voor het slapen gaan vind ik dus de meest geschikte tijd om lekker te smeren.
Er zitten in deze zalf trouwens geen conserveermiddelen dus er zit vanzelfsprekend een kortere houdbaarheidsdatum aan vast. Vanwege het gebrek aan water in de basis wel langer dan een eigengemaakte crème zonder conservering. Denk aan ongeveer 3 maanden. Hoe koeler je het bewaart hoe langer het houdbaar is. (In de koelkast ongeveer een half jaar.)

P.S. De gedroogde calendulablaadjes zijn veel langer houdbaar, tot over een jaar. Dus je kunt ook hartje winter pas je zalf gaan maken als dat qua timing beter uitkomt met de houdbaarheid van de zalf.

P.P.S. Wil je meer lezen over het zelf maken van een crème of zalf, klik dan hier voor achtergrondinfo en hier voor het leren samenstellen van een crème of lotion.

C: Biologische citroenen

Hierbij een blogje om de citroenen wat lof toe te wuiven. Ik ben namelijk nogal pro-citroen, dus het moest er een keer van komen.

Maar eerst tussendoor even dit:
Voor degenen van jullie die al wat meer hebben gelezen op deze blog weten misschien dat ik een tijdje terug heb ontdekt dat ik geen gluten meer kan eten. Dat is uit een ontlastingstest onomstotelijk naar voren gekomen. Sinds het laatste bezoek aan m'n arts werd dat dieet echter nog flink wat aangescherpt. Termen als "overwerkte lever, bijnierschors en alvleesklier" kwamen voorbij, veroorzaakt door een spijsvertering die dus niet optimaal werkt waardoor deze bewuste organen veel meer te verduren hebben gekregen en "overwerkt" zijn geraakt. Voorlopig kon ik dus maar beter ook geen eieren, koemelk of chocola eten. En maar heel beperkt soja en suiker. Koffie en alcohol ook niet, maar dat drink ik sowieso al nooit dus dat is niet zo'n probleem. En liefst alles vrij van conservering uiteraard. Biologisch, puur en onbewerkt.
Ga er maar aanstaan! Het vergt nogal wat aanpassingen (en tijd..én geld trouwens ook).
En hoewel ik me lichamelijk de afgelopen 3,5 maand wel steeds beter ben gaan voelen, ben ik de afgelopen paar weken mentaal in een soort puberfase terecht gekomen. Ik wil niet meer! Ben het he-le-maal zat! Het is veel innerlijke strijd en chagrijn wat ik voer met mezelf. Al dat gedoe van voorbereiden, klaarmaken, uitzoeken...blèèèh! Ik wil met een pak koekjes op de bank liggen, een pizza bestellen, en chocolade-ijs eten!!!
De puber in mij krijgt geen gehoor. Ik blijf netjes naar de biologische markt gaan, de natuurvoedingswinkels, ekoplaza's..noem maar op. En geef me langzaam maar gestaag over aan een nieuw algeheel soort bewustwording wat daarmee gepaard lijkt te gaan.
Ik bedoel daarmee, ik vond mezelf altijd al redelijk bewust en groen. Kocht al steeds vaker biologische producten in de gewone supermarkt, scheidde netjes m'n afval, hergebruikte plastic zakjes. Maar sinds ik vaker toegewezen ben op de biologische winkels voor m'n afwijkende boodschappen komt er automatisch ook meer inzicht om de hoek piepen. Over voeding uiteraard, maar ook andere alternatieven zoals huishoudelijke producten en de uitwerkingen daarvan, en daarnaast ook over hoe je met zoiets als afval omgaat . En hoe je dat steeds meer kunt beperken.

Wat heeft dit met citroenen te maken, vraag je je misschien af? Nou, meer dan op het eerste gezicht lijkt. Om te beginnen. Van citroenen wordt ik blij. Het is een puber-verdrijver! Het geeft me associaties van zomer, van vakantie, van lekkere gerechten.
Citroenen zijn zo veelzijdig. Het past in avondeten, bij visgerechten, door marinades, salades. Leg een citroen op de BBQ en je krijgt rijkelijk zoetig sap. Het past ook heel goed in nagerechten. Kwark of ijs. Of in drankjes. Of in koekjes!
Ik eet het zelfs puur. Als kind sabbelde ik al op een schijfje citroen zonder met m'n ogen te knipperen. Tegenwoordig verkrampen m'n kaken een beetje en loopt er een rilling langs m'n ruggengraat als ik dat doe, maar dat is onderdeel van de kick, zullen we maar zeggen!
De geur van citroen is opwekkend, verfrissend, bevrijdend, muggenwerend, zuiverend. Dat laatste zelfs letterlijk trouwens. Zowel inwendig als uitwendig. Wil je wat liefs voor je lever dan is het drinken van wat citroensap in de ochtend een goede manier om je lever te zuiveren. Maar ook in natuurlijke schoonmaakmiddelen is het te gebruiken vanwege de ontvettende eigenschappen.
Dan nog daarbovenop. Van een citroen is alles te gebruiken, van sap tot schil! Maar dan moet je wel een biologische hebben, uiteraard.

Bij deze dus, een voorbeeld van een citroen, met huid en haar!

Nou, deze manier kennen we allemaal. Een versgeperst half citroentje. Op een warme zomerdag met wat blaadjes munt in een waterkan, nog eens extra gekoeld in de koelkast is het de beste dorstlesser die ik ken.

Of giet het sap in een beker met kokend water en doe er wat honing bij om de zuurgraad wat te temperen. Een snufje kaneel, misschien wat versgeperst gember en je hebt een heerlijk drankje om de dag mee te beginnen. Of voor het slapen gaan.

Maar gooi de schil niet weg. Zonde! Ook al gebruik je het niet meteen. Gewassen en onbespoten citroenschil is heel makkelijk te drogen tot voor later gebruik. Probeer de schil daarvoor zo dun mogelijk af te snijden. Geen dikke lagen wit erbij.

Leg het op een warm geventileerd plekje te drogen. Liefst niet vol in de zon. Je kunt het eventueel ook makkelijk aan een draadje rijgen zodat het ook opgehangen snel en makkelijk op allerlei plekken kan drogen. Het wordt hard en krimpt ietwat krullerig op. Gedroogd is het maanden houdbaar, als het niet langer is.
En mocht je het dan eens nodig hebben dan kun je het even in wat water leggen om het opnieuw te hydrateren. Of zo gedroogd rechtstreeks door de thee. Of je maalt het even in zo'n klein elektrische koffiemixer zodat je citroenpoeder krijgt. Kan prima door koekjesmeel of over toetjes heen. (Eenmaal gemixt tot poeder verliest het z'n kracht sneller dan als schilletjes, dus wacht met mixen tot je het zo nodig hebt.)

Maar wacht, gooi ook dat laatste restje citroen niet weg! Want dat ietwat zielige stukje uitgeperste en afgeschilde restje wat overblijft kan nog prima gebruikt worden voor het maken van geurige schoonmaakazijn. Want azijn is een hele goede 'groene' schoonmaker, maar ruikt vaak zo, ja, azijnerig. Citroen is een perfecte geur-verdoezelaar en brengt daarnaast nog wat extra ontvettende eigenschappen mee. Doe de citroen in een schoon potje (liefst niet met metalen deksel) en begiet het met natuurazijn tot het onder staat. Zo kun je het verder vullen elke keer als je weer wat meer citroen hebt. Eventueel nog wat takjes tijm of lavendelbloesem erbij. Minimaal twee weken laten staan, zeven en klaar is je natuurlijke schoonmaakmiddel.
Of gebruik dit citroen-azijnaftreksel 1:2 aangelengd met schoon water als gezichtstoner. Kan ook! Op een wattenschijfje na het wassen van je gezicht en voordat je een crème aanbrengt. Vooral geschikt voor de wat vettere huid of rond neus, kin, voorhoofd.

De uitgeperste, afgeschilde, uitgebeten, gezeefde stukjes citroen die nú nog overblijven kunnen ten slotte weer bij het GFT. Daarmee is de kringloop rond zonder dat je iets bruikbaars hebt hoeven weg te gooien. Op die manier haal je het meeste uit je (toch wel iets) duurdere biologische boodschappen. Jammer dat citroenen in ons klimaat niet groeien, anders zou er nu zeker wel een boompje in m'n moestuin staan!

C: Knoflook dehydreren

Pasgeleden heb ik nogal wat knoflook geoogst uit de moestuin. Sommige wat voortijdig, maar het móest wel want er kwam overal roest in de bladeren. Van de vijf verschillende soorten die ik had staan had ik bij elkaar iets van 100 bolletjes. Zowel hele grote knoeperds als kleinere onderontwikkelde. (Ik had ze overigens ook vrij laat geplant trouwens, eind december pas.)
Nu kun je knoflook best makkelijk drogen en in strengen vlechten, en dan ook redelijk goed bewaren. Maar een heel jaar is mij nooit gelukt. Vroeger of later gaan ze toch weer uitlopen, of schimmelen.
Dus het is een kwestie van flink dooreten, of een iets betere manier gebruiken van bewaren. En afgezien van het feit dat we hier best wel knoflook-fan zijn, gaan 2 of 3 bollen per week, ook al zijn ze kleiner, me veel te ver. Optie twee dus! Dehydreren.

Maar niet voordat ik eerst een selectie heb gemaakt van de beste en grootste bollen per soort. Die zijn voor de aanplant van nieuwe knoflookplanten voor volgend seizoen. Vanaf oktober kunnen ze weer per teen de grond in dus die periode is met gewoon drogen-aan-de-bol goed te overbruggen. Je kiest hiervoor de grootste bollen met de grootste tenen uit, want hoe groter de teen in oktober de grond ingaat, hoe groter de bol wordt die daar weer uitkomt. Anders wordt je oogst met de jaren steeds kleiner en kariger. (Je kunt ook de kleinere 'bollen' uitkiezen die niet gesplitst zijn, dus nog steeds uit één (grote) teen bestaan.)
Ze hangen bij mij nu onder het afdak uit de volle zon maar goed geventileerd en duidelijk voorzien van de naamkaartjes. (Want soortnamen onthou je nooit, ook al denk je van wel.)
Vervolgens zoek ik nog per soort een paar bollen uit die óók gewoon mogen drogen en bestemd zijn voor gebruik in de komende maanden. (Hardnecks zijn minder lang houdbaar dan softnecks, dus die mogen als eerste op.) En de rest gaat in de dehydrator.

Deze dehydrator heb ik een paar jaar geleden voor mezelf gekocht als cadeautje, en eigenlijk heb ik er niet eerder over geschreven omdat ik het wat flauw vond. Want wat hebben jullie aan zulk soort berichten als je zelf niet zo'n apparaat hebt?
Maar het is wél een heel handig ding. En een hele makkelijke manier om oogst uit je moestuin te verwerken. Niet alles hoeft namelijk tot jams of chutneys verwerkt of ingevroren te worden.
Je kunt er van alles in drogen, kruiden, vruchten, groenten. Of yoghurt in maken. Of brood in laten rijzen.
Dus, misschien inspireer ik jullie een beetje. Of wie weet overweeg je het zelfs al?

Het is wel even een werkje trouwens, een hele bups knoflook pellen in één keer. Gelukkig gaat het pellen wel makkelijker als de knoflook nog redelijk vers is. De schilletjes laten zich dan vrij makkelijk verwijderen. En het stinkt minder heftig aan je handen dan drogere knoflook.

Na het pellen en wassen is het zaak om de teentjes in dunne schijfjes te snijden. Liefst zo gelijkmatig mogelijk. Deze fase gaat een stuk sneller en makkelijker als je een knoflook-snijder hebt. (Geen pers) 

Bij mij was het nog degelijk handwerk, maar zo'n snijder kost pakweg 13 euro... dat is de investering wel waard, kan ik je voorspellen. (Wil niet specifiek reclame maken maar je kunt het bijvoorbeeld hier kopen, mocht je geïnteresseerd zijn.)

Verspreid de knoflook-plakjes gelijkmatig over de verschillende lades en de dehydrator kan aan.

De tijdsduur is afhankelijk van de dikte van je schijfjes en de temperatuur waarop je 'm instelt. Bij mij heeft ie een nacht aangestaan rond de 45 graden. Je weet dat het goed is als de schijfjes droog aanvoelen en een soort plastic geluid maken als je ze in je handen schudt.

Daarna kan je ze bewaren in een schoon droog, goed afsluitbaar (glazen) potje. Je kunt ze voor gebruik opnieuw hydrateren door ze een poosje in water te leggen, dan worden ze weer als vers. Óf je maalt ze voor gebruik tot poeder in een elektrische koffie-mixer. Poeder verliest altijd eerder smaak en kracht dan stukjes/schijfjes. Dus als het niet per se hoeft wacht je daar liever even mee, of je maakt steeds kleine hoeveelheden poeder. Trouwens, even ter informatie. Gedroogd is knoflook véél geconcentreerder van smaak. Je hebt maar een klein beetje poeder nodig om iets op smaak te brengen, vooral als het vers gemalen is van gedroogde schijfjes.

Deze bollen heb ik nog te gaan. Toch nog zeker 3 potjes schat ik zo. Maar eerst even wachten tot ik die knoflooksnijder binnen heb. Want huisvlijt is leuk maar het moet wel leuk blijven!

Knappe vampier trouwens die nu nog bij me in de buurt durft te komen!

C: Zomer-moestuin

Meteorologisch is de zomer inmiddels begonnen, de langste dag van het jaar bereikt. Tijd voor weer een wandelingetje door de moestuin, want er is natuurlijk wel weer het een en ander gebeurd sinds mid-lente, anderhalve maand geleden. Ik heb hard gewerkt, maar niet met hetzelfde fanatisme als het voorjaar want dat was uiteindelijk best frustrerend. Het gevecht tegen zevenblad, akkerwinde en heermoes dúúrde maar voort en dat vertraagde alle andere plannen in m'n hoofd wat me het gevoel gaf dat ik maar niet opschoot.
Uiteindelijk heb ik m'n planning dus wat bijgesteld en geaccepteerd dat ik er dus nog een jaartje langer over doe voor de tuin helemaal naar m'n zin is en ik qua timing gelijk loop met de seizoenen, in plaats van achter de feiten aan. Dat geeft me voor nu wat meer rust en ruimte om meer te genieten van datgene wat wél al loopt. Geen model-tuin dus, maar wel een meer relaxte tuinder!

Even voor het totaalbeeld hierbij de foto's van de lente en mid-lente tuin. Waarin ik vooral de erfgrenzen heb aangepakt met het ingraven van wortelscherm en het plaatsen van nieuw gaas. En begon aan de kruidentuin in het rechterdeel.

En nu het resultaat zover. De linker en de rechterkant van het centrale gangpad. Links is niet heel veel verandering te zien, behalve veel groei van de braamstruik vooraan. Daarachter liggen de traditionele rotatiebakken voor aardbei, aardappel, peul-, wortel-, vrucht-, blad-, en koolgewassen. En twee vaste bakken met groene asperges. Sommige daarvan alweer (of nog) leeg. Alle kolen moeten er nog in, en de bonen ook (die staan nog in hun zaaibakjes). Bladgewassen en vruchtgewassen voor de helft. Dat komt wel goed. Aardbeien alweer over hun hoogtepunt..aaaghrr, díe waren lekker!!

Rechts is meer gebeurd. Vooraan zijn nét de knofloken geoogst, daarachter de 'kruidentuin" in opbouw. De bakken zijn klaar, de paadjes bedekt. Het beplanten is in volle gang.

In de middelste bak staat nu vooral bijenmengsel, zodat het in ieder geval begroeid is met iets functioneels. Maar in de twee houten zijbakken en de twee stenen bakken raakt het steeds voller met kruiden. (Met het accent op medicinaal voor mens en kip, vooral.) Daar schrijf ik nog wel eens uitgebreider over als we verder in het seizoen zijn.

Ook nieuw en nét te zien op bovenstaande foto is de nieuwe compostbak. De scheiding tussen de kruidentuin en het achterliggende nieuw-gewonnen stuk tuin.

Dat zag er anderhalve maand geleden nog zo uit. En nu lijkt dat vrij onschuldig eruit te zien, maar hier zit dus daaaaagen werk in want dit hele stuk was vooral heeeeel veel zevenblad -en akkerwinde wortel. En nog stukken braam en brandnetel en heermoes. Dat heb ik geprobeerd zo minutieus mogelijk schoon te pluizen. Tot ik er gék van werd.

Met dit als resultaat. Een omkaderd en opgehoogd stuk grond, met een paadje rondom. En de dubbele compostbak dus. Aan de zijkant is een smal stuk voor de peulen en kapucijners. En in dat middenstuk groeien tomatillo's, boomspinazie, mais en pompoen. De pompoen heb ik nog gedeeltelijk bij moeten zaaien want daar hebben de slakken nog huisgehouden.

Want ondanks flessen ter bescherming wisten ze tóch het gaatje te vinden. Slimme beesten zijn het, daar moet je toch een beetje respect voor hebben. Mijn meest succesvolle actie ter bestrijding van die beestjes was uiteindelijk herhaaldelijk rond schemer naar de moestuin fietsen om ze handmatig weg te vangen. Zo werden het er per dag duidelijk minder. Ik liet ze daarna los in het bos op weg naar huis. Slakken kan ik niet doodmaken, daar vind ik ze te veel diertjes voor.

O, en de mooie kas hè? Dat was een leuk uitstapje tussendoor. klik hier. Ik wilde dat vorig jaar al zo graag doen maar had er toen helemáál geen tijd voor. Dit jaar moest het gewoon! Met de stokrozen erbij wordt ie alleen maar mooier. Zouden ze dit idee leuk vinden bij tuin-tijdschriften? Ik heb het nog nooit eerder gezien. Misschien stuur ik wel wat foto's op en dan zien we wel of het wordt opgepikt.

In de kas ook een kleine verandering. De helft van de tafel links is weggehaald zodat ik er meer plant-grond bij heb gekregen. Daar staan pas sinds kort de tomaten (die lopen dus een beetje achter en ik ben benieuwd of ze nog tijd genoeg hebben om veel te gaan produceren.) Het heeft trouwens nogal wat voeten in aarde gehad om dat halve stuk tafel weg te krijgen want met metaal voel ik me helemaal niet handig. Het werd steeds weer uitgesteld omdat ik het niet met de hand doorgezaagd kreeg (te brede rand voor de metaalzaag) en er verder geen stroom is voor een recipro-zaag. (en een accu-zaag bleek na veel rompslomp onmogelijk om te huren)

Was de nood al bijna nabij toen ik plots hulp kreeg van Ko die even langskwam. (Ko is onze "bos-opa", jaren geleden steeds meer leren kennen met het honden-uitlaten.) Die stond met z'n 76 jaar en astma-longen in de loeihete kas dat ding voor me door de midden te raggen met de handzaag. Hup, zo doe je dat! Respect hoor, en eeuwig dank! We hebben er samen een boel zoete aardbeien op gegeten om dat te vieren.

Verder in de kas aubergines, paprika's, gember en komkommers.

Hmmm. nog gauw een plaatje van m'n mooie kas tussendoor. Geniet daar zo van.

Tot slot dit overzichtje nog. De eerste foto is van anderhalve maand terug. Het stukje van de linkertuin, achter de rotatiebakken en groene asperges (waar ik volgend jaar eindelijk volop van mag gaan oogsten maar die dit jaar nog meteen door mochten schieten.) Er is voor de artisjokken een rijtje grond schoongemaakt voor de palmkolen. Doe ik een stapje verder naar links naar de andere kant van de asperges, dan zie je dit:

Het stukje waar de koude bak nog moet komen. Dat project zit nog in de koker. Net als het maken van een hek aan de hele voorzijde van de tuin, compleet met poortje. Het zou leuk zijn als dat nog gaat lukken de komende tijd. We zullen zien, ik beloof niets meer.

Wat ik expres niet laat zien, net als de vorige keer trouwens, is het stuk wildernis achter de kas. Want neem van mij aan, dat is inmiddels echt wildernis van het soort dat de moed meteen in je schoenen laat zinken. Mirjam was afgelopen week even op bezoek in m'n tuin (voor de traditionele multi-culti avond die onze tuinvereniging ieder jaar organiseert, waarbij allerlei lekkere hapjes worden gekookt door meerdere tuinders. Hmmm) en zij stond hoofdschuddend naar die wildernis te kijken. Het overschaduwde alle dingen die ik wél had gedaan. 

Het temmen van die wildernis is wel zo'n groot project dat ik daar dit seizoen echt niet de kracht meer voor heb. Het betekent o.a. het rooien van twee appelbomen die te oud zijn geworden. Het weghalen van de druif. (Ik heb meer druif dan me lief is.) Weer o-ver-al zevenblad, akkerwinde, brandnetelwortels. (alsjeblieft even niet, zeg!) en het opnieuw inrichten met lei-fruitboompjes, vijvertje, verplaatsen van de pergola, tuinafscheiding, oooh, teveel om op te noemen. Er moet ook iets overblijven voor volgend jaar toch? Stel je voor dat het dan té rustig zou worden!! haha.

C: Krop-problemen bij kippen

Het is weer eens zover. Fops (oftewel Ophelia) m'n grijze orphington kriel, heeft voor de derde keer sinds ik haar heb problemen met haar krop. Daar zit iets weer niet lekker. Het is geen groot probleem, al maakte ik me de eerste keer dat het gebeurde wel grote zorgen, maar inmiddels weet ik dat het makkelijk is te verhelpen.
Heb er zelfs een video van kunnen maken zodat jullie goed kunnen zien wat je moet doen als een van jullie kippen dezelfde problemen heeft. Maar eerst een beetje uitleg.

Wat is een krop?

De krop van een kip is een soort voorhalte, een orgaan op borsthoogte waar het voer een poosje verblijft en door inwerking van speeksel en grit alvast wat zachter wordt gemaakt, voor het naar de maag gaat. (Een kip heeft overigens 2 magen, eerst een kliermaag en dan een spiermaag, maar dat terzijde.)

Bij een gezonde kip is die krop aan het begin van de dag leeg en nauwelijks voelbaar, maar gedurende de dag vult het zich steeds meer met voedsel en kun je het duidelijk voelen zitten. Een volle krop op het einde van de dag is dus normaal en niets om je zorgen over te maken. Het is juist beter als een kip met een volle krop op stok gaat, dan kan ze dat 's nachts mooi gaan verteren. Maar 's ochtends moet het dus wel weer leeg zijn.

Nu kunnen er verschillende oorzaken zijn waardoor een krop problemen krijgt. Grofweg kun je dat verdelen in twee aandoeningen. Namelijk harde krop en zure krop.

Harde krop

Dit ontstaat als de krop niet leegraakt. Vaak veroorzaakt door het eten van té lange vezels, zoals lang gras. (of hooi en stro.) Dit kan zich dan vormen tot een soort bal waar ook ander, kleiner eten in verstrikt raakt. Doordat speeksel vaak wel door kan stromen naar de magen wordt de bal die in de krop achterblijft steeds harder en groter. Je kunt het makkelijk checken door 's ochtends, vóórdat ze gegeten heeft, de krop te voelen. Voelt het vol en duidelijk als een harde bal dan heeft ze "harde krop". In meer of mindere mate afhankelijk van hoe lang het al speelt..

Wacht je te lang dan wordt het steeds moeilijker om het op te lossen. Er kan dan zelfs een operatie nodig zijn om het weer te verwijderen. Maar vaak geeft een kip zelf al veel eerder signalen af dat er iets niet helemaal lekker zit. Zoals rare nekbewegingen maken (alsof ze een hoelahoep om haar nek heen draait.) of veelvuldig gapen terwijl ze haar nek uitstrekt. Uiteindelijk ook sloomheid en algehele malaise. 

Zure krop

Dit ontstaat als de krop gedurende de nacht, vanwege verschillende redenen (vaak overconsumptie van voer of gebrek aan grit), niet helemaal kan worden geleegd en er een deel achterblijft in de krop. Dus geen samenhangende bal die blijft hangen, maar gewoon voer wat niet op tijd verwerkt wordt. Het voedsel kan daar dan gaan fermenteren waardoor een schimmelinfectie kan optreden. Als je zure krop vermoedt, bijvoorbeeld doordat je kip stil en slaperig is en zich terugtrekt, is het beste moment om de krop te checken weer 's ochtendsvroeg vóór de kip gegeten heeft. In dit geval voelt de krop niet hard aan maar eerder vol en waterig en er zal een duidelijke zure lucht waarneembaar zijn uit haar bek. 

Je loopt meer kans op zure krop als de kip niet genoeg toegang heeft tot grit. Kleine steentjes die helpen bij het malen van het voer en absoluut onmisbaar zijn. Kippen die vrij in de tuin rondlopen scharrelen vaak zelf wel wat grit bij elkaar, maar kippen in een ren moeten te allen tijde vrij toegang hebben tot een bakje met grit. Ook het toevoegen van een klein scheutje appelazijn in het drinkwater kan zure krop voorkomen. Het zorgt ervoor dat schimmels minder kans maken.

De harde krop van Fops:

In mijn geval had Fops last van een milde "harde krop". En het was m'n eigen schuld want ik had pasgeleden een hele berg muur geoogst en los in de ren gegooid in plaats van in het voerkooitje. Dat vinden ze zó lekker dat ze alles opvreten in mogelijk ook té lange stukken. (Over het algemeen zijn ze best "verstandig" om zelf de lange stukken in kleinere stukjes te scheuren, maar als het zooo lekker is hebben ze niet altijd dat geduld.)

Ik meende gisteren al heel eventjes wat rare nek-draaiingen te zien maar vanmorgen was het een stuk duidelijker. Heb er een video van gemaakt. Daarop lijkt het trouwens meteen heel erg want ze doet er een paar vlak achter elkaar. (Had er al een paar minuten filmen opzitten waarin ze helemaal niets deed.)

(Kun je de video hier niet afspelen? Volg dan deze link: http://youtu.be/x6LB011ioL0)

Maar wel overduidelijk dat ik iets moest doen. Het was nog vroeg in de ochtend maar ik voelde aan haar krop dat er wat voedsel inzat. Niet heel veel, en niet keihard, gelukkig. Dus met een beetje massage is dat vrij snel en makkelijk los te maken. Ook daar heb ik een video van gemaakt want dat maakt het allemaal veel duidelijker dan woorden.

(Kun je de video hier niet afspelen? Volg dan deze link: http://youtu.be/mBQ_cA3lKKM)

Ik hou hier overigens m'n handen meer bovenop de veren, zodat het duidelijker te zien is wat ik doe. Je voelt het zelf beter als je je vingers ónder de veren houdt, rechtstreeks op de huid. Eigenlijk maak je vooral rustige knijpbewegingen heen en weer. Niet keihard, let ook op het gedrag van de kip daarvoor, het moet niet pijnlijk zijn. Maar het is ook geen kwestie van aaien, je kunt best een beetje kracht zetten. 

Soms kun je borrelgeluidjes horen, en ik heb zelfs wel eens gehad dat Fops boertjes moest laten. Aaah, dat is bijna aandoenlijk.

Afhankelijk van de grootte van de inhoud doe je het voor een minuut of 5-10, over meerdere sessies van de dag verspreid. Het kan zeker helpen als je de kip tussendoor wat te drinken geeft, vooral als het echt om een vaste harde bal gaat. Daar mag ook een beetje olijfolie bij zitten om het allemaal wat smeuïger te maken daarbinnen. Het makkelijkste is het trouwens als de kip dit zelf opdrinkt in plaats van met een pipetje te gaan druppelen want je druppelt o zo makkelijk zo d'r longen in.

Fops heb ik nu zo'n kleine 10 minuten gemasseerd en in die tijd merkte ik al dat de inhoud van de krop veel zachter en kneedbaarder en minder werd. Ik denk niet dat ik haar nóg een keer hoef lastig te vallen vandaag maar voor de zekerheid check ik morgenvroeg wel nog een keertje.

Had er eigenlijk wel vertrouwen in om haar ook weer wat te eten te geven. Wel iets lekker zachts, zoals een roer-eitje. Dat is pas feest! En voor de gelegenheid nog wat extra olijfolie erbij zodat het wat beter wegglijdt.

Oeh, dat gaat er wel in! In een mum van tijd is het bakje leeg. Voor later vanmiddag heb ik wat haverzemelen in de week staan, ze moest eens weten. Nog meer feest!

En voor mezelf, Chantal... even streng afspreken. Geen los groen meer in de ren maar daarentegen altijd in de voerkooitjes proppen, dan kunnen ze het groen er makkelijker in kleine stukjes afpikken. En gras al helemáál niet los. Altijd de hele pol, met wortels en aarde erbij geven, dan kunnen ze het ook daar makkelijk afscheuren.

Behandeling zure krop

Het geval van een zure krop heb ik zelf nog nooit aan de hand gehad, dus qua behandeling kan ik niet uit eigen ervaring spreken. Maar ik weet dat je in dat geval de kip moet gaan helpen met overgeven en dat is een stuk lastiger en gevaarlijker. In de keel zit namelijk ook de opening naar de longen en bij een kip heb je een groter gevaar op vocht dat de longen inloopt, dan bij ons. Een kip heeft sowieso veel gevoeligere longen dus daar moet je echt voorzichtig mee zijn.

Maar waar het op neerkomt is dat je moet zorgen dat je de kop lager hebt hangen dan de krop, en in die houding de krop masseren naar de kop toe, zodat het vocht naar buiten kan. Blijft het terugkomen dan is een medicijn tegen schimmelinfectie nodig via de dierenarts.

Kijk voor een voorbeeld maar eens naar deze link (waar overigens bijstaat dat het om een impacted crop (= harde krop) gaat, maar het lijkt mij meer een sour crop (= zure krop)) Niet iets om te bekijken als je net aan je ontbijtje zit trouwens!

Dus dat was het weer, de kippentip van deze week. Het laat maar weer zien dat het altijd de moeite loont om je kippen in de gaten te houden. Veel aandoeningen zijn makkelijker te behandelen als je er op tijd bij bent! Al is voorkomen natuurlijk nog altijd het allerbeste. Fops voelt zich inmiddels weer helemaal kip-lekker! Pfoe!

C: Verse sla uit de moestuin

Sla is nou typisch zo'n gewas dat je, met een beetje planning, bijna jaarrond kan eten. Veldsla voor de koudere maanden, (januari/februari en september/oktober) en de gewone sla (of dat nou pluk- bind- of kropsla is) in de maanden daartussen (maart t/m augustus).
Het is een heel makkelijk gewas, wat zowel in de volle grond als in potten geteeld kan worden. Veelzijdig om te eten (Zoals voor heerlijke salades, maar denk óók aan de minder bekende slasoep waar ik eerder over schreef!) en daarom alleen al onmisbaar in de moestuin. Vers en onbespoten groen! Voor zover allemaal geweldig natuurlijk.
Toch is er één dingetje wat sla uit eigen tuin voor mij een tijd lang achter had op sla-uit-een-zakje van de supermarkt, verwend nest dat ik ben! En dat is de mate van gebruiksgemak, maar bovenal de mate van de koele knapperigheid.

Het is wèl zo. Pluk je sla uit de moestuin dan is die al snel aan verleppen onderhevig. Vooral als je geen moestuin aan huis hebt maar er een fietsrit in de zomerse warmte tussen hebt zitten. En ik vind niets zo triest als een lauwig flauwgevallen slaatje op m'n bord. Nog een nadeel, je moet 'm wassen. (Vanwege het zand alleen al, dat is een dooddoener voor elke lekkere salade.) en van wassen wordt ie nat en zwaar. Dus moet je gaan centrifugeren, en dat vind ik zo'n gedoe om óók nog eens tussen al het koken aan m'n kleine aanrechtje te doen. Maar centrifugeer je niet dan wordt je dressing weer zo'n waterig geheel. Jammer toch?

Maar er is een manier om tóch de heerlijke frisse knapperigheid van de kant-en-klare supermarkt-sla te krijgen, anders zou ik geen blogberichtje schrijven natuurlijk. De grote tip is vooral om het al van te voren klaar te maken. Dat deed ik voorheen nooit. Sla oogstte ik altijd vlak voor etenstijd en maakte het dan meteen vers klaar. Nu niet meer, voorbereiding is het halve werk.

Meestal maak ik meteen een hele grote portie klaar waar we een paar dagen mee vooruit kunnen. Liefst van verschillende soorten sla ook nog, maar dat hoeft natuurlijk niet. Ik oogst het, kom ermee thuis en ga er meteen mee aan de slag. En dat is dus niet per se vlak voor het eten. Liever niet juist.
Snij de kroppen sla eerst in kleinere stukken. (Ik weet het, ik wéét dat je sla eigenlijk hoort te scheuren i.p.v. snijden, maar daar heb ik meestal niet het geduld voor.)

Daarna wassen uiteraard. Vanwege dat zand dus, en misschien nog wel slakjes? Je weet het nooit met die moestuinen.

Dan de sla-centrifuge, om het overtollige waswater weer eruit te slingeren. Het scheelt als je in één keer een grotere partij kunt verwerken, dan schiet je lekker op. Als je geen sla-centrifuge hebt dan kun je de sla ook in een netje doen, zoals een mousseline zakje, en dan buiten lekker rondzwaaien. Dat werkt net zo goed.

En eventueel kun je aan de gewassen sla dan nog wat fijngesnipperde kruiden doen zoals bieslook en peterselie. Je bent nu tóch bezig. Alles even goed doormengen.

En verdelen over een paar plastic zakjes, afhankelijk van hoe groot je je porties wil maken.
(Zodra ik een beter alternatief weet voor die plastic zakjes dan laat ik dat weten, aangezien ik zinloos plastic steeds meer probeer te weren. Hergebruik plastic zoveel mogelijk!)

Knijp voorzichtig zoveel mogelijk van de bestaande lucht eruit, dit hoort bij de grote vers-houd-truc. Doe dit wel zonder de sla aan gort te knijpen uiteraard.

En blaas vervolgens de zak weer vol met lucht. Het valt niet mee om daar een onbewogen foto van te maken via de spiegel, maar jullie snappen het idee. Juist die uitgeblazen lucht zorgt ervoor dat de sla véél langer vers blijft. Dat komt door de koolstofdioxide die je uitademt.

Ook in de industrie gebruiken ze die methode. Nee, niet dat daar allemaal mensen in zakken staan te blazen, maar om de versheid langer te garanderen worden bladgroenten verpakt in een zakje waar de zuurstof grotendeels uit gezogen is en vervangen door zuivere koolstofdioxide.
Door het vervolgens óók nog koel te bewaren, blijft het nóg langer vers, én fris, én knapperig. Precies wat we er zo lekker aan vinden.

Dus deze pofferige zakjes mogen nu de koelkast in. Dan blijven ze zelfs wel tot een kleine week goed, 4 à 5 dagen. Als je niet alles in een zakje meteen opmaakt kun je er opnieuw inblazen en terug in de koelkast leggen. En zo heb je het dan; Verse, frisse, knapperige sla, met het directe gemak van een supermarktzakje tijdens het koken, maar dan lekker zelf-geoogst uit eigen ecologische moestuin! Hmmmm.

C: Gratis jubileumcadeau!

In meerdere opzichten is het vandaag een prachtige dag. Niet alleen door het zonnetje (Die zo vroeg in de ochtend al volop zomers schijnt zonder de ambitie van een hittegolf.) of het feit dat ik sinds vandaag pas echt een vakantiegevoel heb (Gisteren op m'n werk een gigantisch ei gelegd in het afronden van de organisatie en inrichting van de grote cursistententoonstelling plus thematentoonstelling.) maar meer en vooral doordat het vandaag toch een klein beetje een jubileumdag is. De blog bestaat 2 JAAR!!!

O, wat vliegt de tijd. 

Reden om te trakteren, nietwaar? Dus vandaar een heuse weggeefactie! Op andere blogs kom ik dat wel eens tegen, dat er iets wordt weggegeven waarop je kan intekenen voor loting, en eerlijk gezegd voel ik dan altijd enige schroom om daaraan mee te doen, het lijkt zo Nederlands hebberig... gratis, gratis, GRATIS! 

Maar vanuit de andere kant gezien, als weggever krijg je er ook iets voor terug. Namelijk een inkijkje in je "publiek". En na twee jaar zijn we daar eerlijk gezegd ook wel een klein beetje nieuwsgierig naar. Als ik de officiële cijfers van Blogger erbij pak dan zijn er op de kop af  precíes 95000 paginaweergaven geweest voor de 130 berichten die in de afgelopen 2 jaar verschenen zijn. (De laatste tijd gemiddeld zo'n 300 pageviews per dag) En hebben we inmiddels 24 vaste volgers (en vast ook wel een groepje van losse bezoekers die regelmatig even incheckt). Geen idee of dat veel of weinig is, we maken geen 'reclame' of doen actief onderzoek om aan zoveel mogelijk lezers te komen. Want eigenlijk zijn aantallen ook weer niet zo belangrijk zolang je maar weet en merkt dat je ook weer niet helemaal voor niks zit te bloggen. Tenminste, als ik voor mezelf spreek, en ik denk dat dat voor Mirjam ook zo geldt, dan is het leukste toch wel als je merkt dat er mensen zijn die wat aan je berichten hebben, en daarover een reactie achterlaten.

Dus vandaar. Eigenlijk is dit dus een heel onbescheiden verzoek van ons aan jullie om hieronder een reactie achter te laten. Even de zaallichten eens aan zodat we een idee krijgen wie jullie zijn, vaste én losse bezoekers... en wat jullie er eigenlijk van vinden. 

En om onszelf het gevoel te geven dat dit niet héél Nederlands hebberig 'vissen-naar-complimentjes' is, doen we het onder het mom van een weggeef-actie. Haha, ziedaar, de schroom is wederzijds! 

Dus.. Mocht het je iets willen laten horen, dan graag! Al woon je aan de andere kant van de wereld. Het is  je kans om dit unieke kleine tuinvogeltje te "winnen". Gratis en voor niks! Eigenhandig geboetseerd van steengoed*-klei, dus vorstbestendig en stootvast. Ik heb ze ook in m'n eigen moestuin staan, allemaal net een beetje anders!

(Deze actie is inmiddels gesloten en de winnaar is bekend! Zie helemaal onderaan voor de uitslag.)
Over een week, op donderdagmiddag 19 juni, trekt een onpartijdig familielid (namelijk een van de kippen) een naam uit de doos, die ik dan op deze post in een update bekend zal maken. Met daarmee meer informatie waarmee we ervoor kunnen zorgen dat dit tuinvogeltje van mij bij jou terecht komt.
Check dus volgende week weer een keertje om te zien of je de gelukkige winnaar bent!

En alvast veel dank voor jullie deelname. Echt! Ik ben een klein beetje bang dat niemand durft te reageren en wij dus het lege-zaal-syndroom oplopen...

* Steengoed is een keramiek-soort, zogezegd. Zoals aardewerk en porselein ook keramieksoorten zijn. Het betekent dat het op een hoge temperatuur gebakken is (rond de 1260 graden) en het zegt daarmee dus iets over de hardheid en kwaliteit van het materiaal.

De uitslag!

Tien namen van lieve mensen die met prachtige bewoordingen de moed en de moeite hebben gehad om te omschrijven wat ze van onze blog vonden. Voor ons waren dat al cadeautjes op zich! Echt, we waarderen dat enorm! En voor jullie een kans van 10%, ook niet verkeerd toch?

Ze gingen opgerold in een schaaltje met wat meelwormpjes erbij. Ja, dat staat een beetje viezig, dat geef ik toe. Maar je moet die kippen natuurlijk wel met íets lokken, toch? Of dachten jullie dat ze zomaar droge papiertjes uit een schaaltje gingen pikken? Daar zijn ze toch echt iets té verwend voor.

Popo was, als de dominante kip, de aangewezene voor deze taak. O, wat erg om meelwormpjes te moeten eten, hè? Maar in haar haast pakte ze, zoals ik al hoopte, al snel óók een papiertje vast. Wat ze van schrik als een boogje weer liet vallen. Wat is dat nou? Een gelukkige winnaar?

Gefeliciteerd May! Jij bent de nieuwe eigenaar van het keramieken vogeltje!!
Als je op mijn profiel klikt (cr-mics) dan zie je daar voor de gelegenheid m'n mailadres staan. Als je me daarop een mailtje stuurt met je adresgegevens dan stuur ik 'm zo snel mogelijk op!
Voor de andere gegadigden. Helaas, volgende keer beter.
Jammer dat je ook altijd mensen moet teleurstellen. Dat is wel een keerzijde van het hele avontuur.